Salman Zahir, máis alá dos desertos e dos lagos
– Boa tarde – sorprendeume unha voz agradable, acompañada dun sorriso ben grande que non souben ben como interpretar. Apartei o meu ollo dereito do visor da cámara e fitei con curiosidade aquel home, que parecía tender unha ponte de familiariade comigo. Tentei lembrar de que o coñecía. Era alto, vestía roupa de diario e semellaba tranquilo e afable. O número de primaveras ás costas xa era considerable. Andaría perto dos 60. O pelo só resistía, a xeito de testemuña, por riba das orellas.
– Que tal? – contestei eu con simpatía, querendo corresponder, seguramente sen éxito, á súa incerta amabilidade
– Vés da Voz de Galicia, non? – preguntou o home, ben interesado. A situación xa collía xeito.
– Non, síntoo – dixen, sen saber moi ben o que sentía máis, se desilusionalo a el ou se facer choio sen cobralo-. Veño como público, e se cadra podo escribir algo para un xornal online no que estou a traballar. Compostimes, chámase. – agreguei sen moita seguridade.
– Ah, vaia… É que da Voz dixeranme que ían mandar alguén.
– Bueno, ao mellor aínda veñen – foi a miña resposta, un tanto absurda, acompañada dun medio sorriso. Seguín a tirar fotos.
Estaban sendo as 20h. Faltaban uns minutiños para que comezase a homenaxe a Celso Emilio Ferreiro no seu centenario, e sobre o escenario, decorado con pósters de actuacións e certames xa acontecidos, algúns dos músicos remataban de facer a proba de son. O salón de actos do instituto Fernando Wirtz estaba preparado para a ocasión. Os asentos comezaban a recibir o público. Era o día do poeta social galego por excelencia, o máis universal, que quixo estar “perto dos homes bos que sofren longo / unha historia contada noutra lingua”, daqueles “(…) que suan e choran / un pranto cotidián de volvoretas1”.
Diante do palco, embaixo, había un par de cadeiras libres que foron ocupadas por outros dous homes pouco despois. Un deles era aquel que minutos antes me considerara un xornalista profesional -algo debo de estar facendo ben, que xa aparento un xornalista feito e dereito-. O seu nome: Alberte Suras, escritor e docente no Fernando Wirtz. Era o organizador do acto. As primeiras palabras foron para Georges Moustaki, o artista francés nacido en Alexandría que morrera recentemente. Naquela noite de música, sería Moustaki o encargado de poñer os primeiros acordes falando da súa liberdade. “Ma liberté / longtemps je t’ai gardée / comme une perle rare”. E é que a liberdade non entende de linguas nin moito menos de fronteiras.
Despois, foi Lois Diéguez quen colleu o micrófono. O escritor monfortino falou de loita e xustiza social nun discurso ben emotivo. Mais o prato forte da noite aínda estaba por chegar. Mini e Mero, míticos integrantes de Fuxan os Ventos, María Manuela, cantante ferrolá cunha dilatada traxectoria, e Xiana Lastras, xove expoñente dos novos camiños da música galega, estaban alí coa súa banda para apresentar un novo proxecto conxunto: O meu primeiro Celso Emilio. Oito poemas do de Celanova musicados e cantados. Compromiso cun tempo e cunha patria, pero tamén con todos os oprimidos do mundo.
Porén, o primeiro músico en subir ao escenario foi un estudante do propio instituto. “Con todos vostedes, Salman Zahir”, anunciaba Alberte Suras.
Salman é un rapaz da miña quinta que vive na miña cidade, A Coruña, pero que naceu máis alá dos desertos e dos lagos2, a un continente e centos de kilómetros de distancia. Alí, no salón de actos do Fernando Wirtz, foi a primeira vez que o vin. Subiu ao escenario coa guitarra na man e acompañado dun amigo para lle facer os coros. Sentou e comezou a falar, nun galego ben disposto. Agradeceu estar alí, en tal homenaxe e con tales representantes da música galega. “Vou cantar unhas cancións na miña lingua, o tamazight”. Anunciou que se trataba de versións dun cantautor bereber da súa terra, Mbark Ol3rbi. “Son tamén cancións de liberdade”.
Foi unha actuación curta, sinxela e intensa. Acordes e voz. Nada máis. Pero aquilo transmitía moito. Imaxino que ningún dos presentes comprendía as letras, mais no fondo, todos as comprendíamos. O sufrimento dos pobos, os anhelos de liberdade, son tan universais e antigos como o propio ser humano. Celso Emilio ben o sabía. Anque as nosas palabras sexan distintas / E ti negro e eu branco / Se temos semellantes as feridas / Coma un irmau che falo3. O de Celanova, se viu o que alí ocorreu, estará orgulloso.
@ David Fontán Bestilleiro
Era época de exames. Acendín a televisión. Precisaba desconectar un pouco. “Esta noite, en TCM: ‘Os emigrantes’ (Utvandrarna), de Jan Troell“. Pouco sabía do filme. Unha América, América á sueca, tiña lido por aí.
O ollar de Karl-Oskar (Max von Sydow), mestura de tormento e de esperanza, deixoume marcado. Aquel home cargaba nos seus ombreiros o peso do mundo todo. A súa mirada reunía as miradas de tantos homes que o precederan; a súa ilusión contaba as ilusións de tantos que virían despois.
É que o ser humano, desde sempre, mesmo antes de saber que lle fora concedido tan honroso titulo, atreveuse a botar a andar na procura dunha vida mellor. Homes e mulleres de calquera lugar do mundo fóronse, deixando atrás o que coñecían, cando non había mapas nen brúxulas, coa esperanza como único alimento dos soños. Marcharon sen saber o que atoparían. Sen ter certeza de regresar algún día á súa Ítaca particular.
Na viaxe de Karl-Oskar, Kristina e os seus fillos está relatada, implícita, a historia daqueles verdadeiros descubridores de América, que se atreveron a cruzar o estreito de Bering hai 15000 anos, cando aquelo aínda non era estreito, senón ponte xeada. Tamén está a do meu bisavó, que cortou cana de azúcar en Cuba antes de voltar e poder ofrecer aos fillos un outro futuro. Están as de tantos rapaces que seguen a deixar o meu país, no que pasan os anos pero non quere rematar a longa noite de pedra..
Salman é alto, de faccións agradables, pel morena e ollos escuros e cálidos. Pasara algún tempo desde a actuación cando quedei con el para coñecelo. A el e á súa historia. Combinamos nun establecemento enfrente da estación de tren da Coruña. Un bar dos de toda a vida, cunha barra ben longa e as mesas estendéndose unha detrás da outra, en paralelo ao espazo dos camareiros. A música estaba algo alta, pero entendíamonos ben.
“En 2009 deixei todo e fun traballar a Tánxer. Ás noites tentaba ir até o porto e pensaba como podería atravesar”. Atravesar o estreito, claro. Tánxer está do outro lado. A 30 kms de Tarifa, a 60 de Alxeciras.
Nese intre lembrei como estando en Chelles, un barrio das aforas de París, un rapaz de orixe magrebí comézarame a chapurrear unhas palabras en español. Os seus amigos ríanse e el, en francés, contestaba: “Eu sei español! Marrocos está ao lado de España!”. A afirmación sorprenderá a moitos, pero é irrefutable. O español medio non considera Marrocos un país veciño, aínda que o canal que une Mediterráneo e Atlántico non chegue a alcanzar, na súa parte máis estreita, os 15 kms. O mar hai moito tempo que deixou de ser fronteira para o home. O home é quen constrúe as fronteiras, así como eleva os valados que acoitelan en Melilla.
“A idea de cruzar tíñaa desde sempre”, afirma Salman. “A xente que baixa nos veráns volve cun coche, e claro, montas unha imaxe de aquí… Pensas que é chegar, coller unha pá e a recoller diñeiro!”, recoñece entre risas. Esas palabras soábanme. Tíñallas escoitado a máis de un e máis de dous galegos, destes que foron facer as Américas polo mundo adiante.
“Eu nacín ao lado de Warzazat, nunha aldea que se chama Kella Ngouna”, sinala. É un lugar pequeno. Hai unha escola primaria, pero para continuar cos estudos hai que camiñar moito. O deserto e a rocha dominan a paisaxe. “A maioría das rapazas facían a primaria, pero logo ficaban para axudar na casa e non podían seguir. Algúns rapaces si, pero poucos”, engade. “Este ano, un estudante de Bacharelato da miña zona foi a mellor nota en matemáticas de todo Marrocos e vai ás olimpíadas a Colombia”, cóntame Salman con orgullo. Tamén me describe nenos que tal e como moven a bóla, ben poderían ser futuros Afellays4. “Hai moito talento perdido. Faltan oportunidades.”
Así hai tanta xente nova que decide emigrar, primeiro ao norte do país, e en moitos casos, finalmente, a Europa. Salman, antes de encamiñarse a Tánxer, traballara varios veráns en Nador, unha cidade fundada polos españois no Rif, ao sur de Melilla, a principios do século XX. Construírana con vistas a comezar a extraer a riqueza enterrada nos xacementos mineiros de Uixan.
Tánxer, en cambio, ten moita máis historia. Hoxe é unha grande cidade portuaria. Perigosa. Salman relata como a corrupción é algo implícito. É un xeito de sobrevivir fóra da lei, pero tamén está na lei mesma. A policía é un bo exemplo. No bar soa, desde a radio do esquecemento, Manolo García. “Cuando el mar quedó lejos hace tiempo”. A xente fala das súas cousas. Salman, tamén. Explícame como hai que facer para embarcarse sen ser visto nun ferry camiño a Alxeciras. Tras saltar o muro, “o importante é chegar a onde están os camións”, conta, que soben a bordo do barco atravesando un control con escáner. Se te pillan antes, “danche unha malleira”, primeiro, e reúnente co resto das persoas que son apañadas nas mesmas circunstancias. “Aos de Tánxer coñécenos polo acento, e mándanos para a casa. Ao resto, métenos nun autobús e lévanos para outra cidade. Dá igual de onde sexan”. Salman tiña un amigo que o ía buscar ás dependencias policiais cando se vía metido no allo. El, por suposto, dicíalles que traballaba alí, en Tánxer. “Págaslles e saes, para que non te leven no autobús. É unha policía corrupta. Totalmente”, recalca.
“De repente escoitas asubiar aos vixilantes e ves a xente intentando entrar nos camións, correndo”. Así lembra Salman un dos momentos claves na viaxe. A xente, correndo. Os axentes de seguridade, cos seus cans, correndo. Todos á carreira. E logo, os cans ulíndoo todo. Por baixo, dentro do remolque, por detrás… Buscando carne humana. “Hai un sitio ao lado do motor, debaixo do condutor”, explica. “Primeiro metes a cabeza, logo as pernas. E túmbaste. A cabeza non a podes apoiar, e vas aí, entre ferros. Ouves os cans e quedas quieto. Despois escoitas o motor do camión, como pasa o escáner e sobe ao barco”.
– Baixa! Baixa! – foi o primeiro que Salman escoitou en Alxeciras, tras dúas horas de viaxe en barco, escondido entre os ferros dun camión. Aínda que non entendese o castelán, a situación non daba lugar a dúbidas. Levárono a unha sala pequena.
– Cantos anos tes? – preguntábanlle unha e outra vez.
– Dezaseis – respondía el, en francés, unha e outra vez.
– Ti tes 18!
Logo, á comisaría do porto, para o interrogatorio. Nome, nomes dos pais e como non, idade. A comunicación non era fácil.
– Fai sinais cos dedos – indicoulle un dos policías, acompañando con xestos as súas palabras.
Pero Salman estaba nervioso. “Fixen 10 cos dedos, logo 5… E despois xa non me acordaba do que dixera”. E de aí para a comisaría de Alxeciras, xa fóra das instalacións portuarias. Alí coincidiu con outro rapaz marroquí que si sabía falar español.
– Ti sabes por que estamos aquí? Pregúntalles, por favor – pediulle Salman ao seu circunstancial compañeiro E el fíxoo.
– Tío! Dixeches que tiñas 19.
Naquel momento veu un tradutor que lle comunicou o que tiña que facer se quería un avogado. Íano devolver a Marrocos, algo que non ocorrería, por lei, tendo menos de 18. Salman explicáballe que fora un erro, que era menor de idade, pero non servía de nada. “Que avogado nin que hostias!”, exclama botando unha risada. Na súa pequena viaxe por Alxeciras, de unha comisaría a outra, deulle tempo a sacar algunha que outra conclusión. “Edificios temos aló, árbores temos aló… Que é o que teñen de especial? Que é o que nos diferencia?”.
Botou dous días nunha cela, só. Estaba agobiado. Logo, ao barco. O mar estaba intranquilo. “Cando chegamos a Tánxer tiña o estómago arriba e abaixo, arriba e abaixo”. Alí recolleuno a policía. De novo para unha cela, aínda que esta vez con dous españois que lle fixeron a estancia máis agradable. “Eran moi boa xente. Se puidese entendelos…”, dime. “Déronlle 10 euros á policía para un café, que valería uns 50 cts. Quedaron con todo”, cóntame, rindo. Despois, para a comisaría de fóra. Igual que en Alxeciras. Salman tamén lembra como pedirlle á policía que lle devolvese as cousas que lle requisaran (o cinto, o móbil…) foi suficiente motivo para que batesen nel.
Na súa nova cela botou outros dous días. Aquilo parecía unha feira. Había de todo, desde un acusado de violación até outro ao que lle atoparan haxix nas cebolas. “Cada un contaba a súa historia. Eu estaba flipando. Pero a min todos me dicían que seguise estudando, que era o que me ía valer”. Cando saíu da cela, previo paso polos xulgados, Salman voltou traballar de albanel. Até que un día de chuvia e frío conseguiu montar nun camión, pasar o escáner e subir de novo ao ferry. Desta vez, en Alxeciras non o descubriron. Era xaneiro de 2010. “Camiñei pola cidade, buscando unha mesquita. Pasei alí o día”, relata. “Atopeime cun marroquí que me axudou moito. Pagoume o billete até Barcelona, onde vive o meu tío”.
Salman pasou un mes na Cidade Condal. Alí, uns amigos do seu tío recomendáronlle ir á Galiza, onde é máis fácil entrar a estudar no centro de menores. Faltábanlle uns meses para os 18. “Explicáronme tamén como facer para que saia que tes menos idade na proba. É cousa dun óso, canto máis fechado estea… Tes que levantar así a man”, conta con detalle. “Eu só quería que saísen 16 para poder estudar”. Se tes 18 xa non te aceptan.
Salman chegou á Coruña e a primeira hora da mañá foi á comisaría. Só sabía unha frase coa que explicar as súas esperanzas. “Quero centro”, lembra. Levárono ao hospital facer a proba da idade. Os resultados saíron no mesmo día. Todo un futuro, toda unha vida naquel sobre que traía a doutora. “16 e pico”, dime sorrindo abertamente.
Entrou no centro de menores, por fin, o 3 de febreiro. Mandárano a Ferrol, onde comezou no instituto o día 12. 4º da ESO, a metade do curso e sen saber falar. Pero adaptouse rápido. “En catro meses xa comezaba a defenderme, a entender como ían as cousas”.
“Estaba aprendendo o que era unha culler, un garfo… e comezando o bacharelato”. Continuar cos estudos non fora tarefa doada. “O director do centro non soe deixar que os rapaces sigan, pero as educadoras defendíanme”. Salman atopou moita xente que o axudou desde que puxo o pé en Alxeciras por segunda vez. Non foi o caso do director do centro. “Para el, se algo é negro, é negro, aínda que sexa branco”. Porén, si o das educadoras, a quen aínda non sabe como agradecerlles o que fixeron por el. “Eu son un pouco vago… Se non está alguén encima!”, recoñece.
Era un día de inverno calquera. Frío. O sol presidía a escena e as gaivotas, habitantes de pleno dereito nas cidades portuarias, sobrevoaban o centro de menores ferrolán rompendo o silencio co seu grasnar. Mentres, os rapaces saían a xogar á bóla entre as cercas que delimitan o centro. Escoitabáse un ruído xordo sobre o valado, mais ninguén lle daba importancia. Pouco despois, Salman recibía un impacto. “Serán as gaivotas, pensaba. Ou unha pedra”. Cando se deu conta, o sangue xa manaba sobre a roupa.
“Era un balín. Todavía o teño aí, ao lado da columna, baixo a mandíbula. Si, desde decembro de 2011”. Explícao con tranquilidade. Como el explica as cousas. “Non sei quen estaba aí disparando… Polo menos non lle deu a ninguén nun ollo. Tocoume a min e xa está”.
A situación sobrepasa os límites do surrealismo. E puido ser peor. De calquera xeito, foi un novo obstáculo para alguén xa afeito a non andar por camiños limpos e asfaltados. “En 1º de BACH saquei boas notas, sobre todo en mate e en física. ‘A ti sóbranche as mates’, dicíanme. Non tiña ningunha dificultade”. Pero claro, o 2º ano, francotiradores mediante, foi diferente. “Perdín moitas aulas. Custoume moito…”, sinala. “Quedoume filosofía para setembro. Estiven todo o verán estudando, coa educadora encima. Ela merecía un 11”, comenta, entre o riso e a nostalxia.
Salman non foi ao selectivo polas faltas de ortografía. Non se vía capacitado. Pero aínda ten ganas de intentalo. “Agora estou co ciclo medio de Informática. Cun ciclo podes chegar ao traballo máis facilmente. E se cadra cando traballe podo facer unha carreira… Matematicas, ou algo”.
Aprobado o bacharelato, deixou o centro de Ferrol e mudouse para A Coruña, onde vive nunha residencia de estudantes. “No centro sentíaste como en familia: enfadábaste, discutías… Vas acumulando cariño. Pero non vas estar toda a vida aí. Tes que enfrontarte ao mundo de fóra”, relata.
Xa co permiso de residencia e coa súa situación persoal algo máis asentada, Salman pensa en voltar a Marrocos, despois de case catro anos, nas próximas vacacións. O tono de voz denota ilusión, pero tamén nervosismo. Pasou moito tempo. “Non sei como vou atopar todo. Os amigos, a familia…”. É consciente de que a nivel político e social hai cousas que están cambiando, pero afirma que é difícil falar desde a distancia. E sabe que el tamén mudou. “Acostúmaste a outra sociedade. Agora volver para vivir alá… Quizais máis adiante, se teño máis estudos”.
Ademais das mudanzas que están a ter lugar en todos os países árabes, no seu caso hai outra loita que se superpón: a do seu pobo, os bereberes, pola liberdade. “Amazigh (bereber) significa ‘home libre’”, explícame. Pero baixo a coroa de Marrocos, a represión é constante. Nin sequera se estuda a súa lingua ou a súa historia. “Os bereberes son os habitantes destas terras desde que hai memoria. Hai gravados nas pedras do 6000 a.C.” E continúa: “son os que loitaron contra os romanos, contra o colonialismo francés, os que foron á Marcha Verde… Pero a nosa historia non se valora”, laméntase. Aínda que a nación bereber, con certas diferenzas entre as tribos, se estenda moito máis aló das fronteiras dos Estados trazadas a tiraliñas, desde as Canarias até Exipto. “Nin sequera a nosa lingua se pode falar no xulgado…”. Até hai pouco tempo, segundo me explica, á súa tribo, os Ait Atta, non se lles permitía poñer nomes bereberes aos fillos. Os topónimos aínda se traducen. A conexión mental coa situación galega durante séculos é inevitable, tanto para min como para el. “Agora ves nenos de pais bereberes falando árabe por aí, porque o aprenden na rúa, na televisión”, cóntame. “O que queremos é que a nosa cultura teña o peso que merece. A dos nosos avós, dos avós dos nosos avós, até non sei onde”. Tamén é inevitable, agora, pensar en Celso Emilio: “Falar a fala nai / a fala dos avós que temos mortos/ e ser, co rostro erguido / mariñeiros, labregos do linguaxe / remo i arado, proa e rella sempre5”.
Pero a opresión non é só cultural. Salman relátame como Mbark Ol3rbi, o cantautor da súa vila, camiñaba porta por porta para organizar a manifestación por un centro médico digno. “Ía dunha vila a outra, dunha cidade a outra, cantando na nosa lingua. Sacou un álbum con cancións en bereber, falando do sufrimento do noso pobo”. Unha auténtica revolución. Comezou a ter éxito, a actuar por todo Marrocos coa Saghru Band. Até a súa morte, en 2011. “Dicían que o sangue non lle chegaba a osixenar ben, que lle pasaba periodicamente. Tamén hai rumores de que o mataron… Non sei. A xente fala”, cóntame.
Se me concentro vexo, a través das súas palabras, mulleres terriblemente cargadas, que cruzan entre a neve as montañas do Atlas; podo albiscar os nómadas acampados no planalto do Tarkkedit ou sentir a represión nos cárceres da monarquía marroquí. Pero tamén chego a admirar enormes extensións de millo e de trigo, así como rabaños de animais, alimentados cunha xestión milimétrica da auga. Camelos, vacas, cabras, galiñas… Palmeiras, con dátiles verdes e negros, pequenos e grandes. Desertos e oasis. Vales verdescentes encaixados entre montañas de rocha pura. Campos de flores que só nacen nesas terras. E celebracións. Casamentos de cinco días. A festa do cordeiro. A da primavera. Roupas de cores. Xente que baila ao son de gaitas e pandeiros.
Salman é alguén deixou a súa terra, atravesando desertos de area e de soidade; sobreviviu en cidades de máis vicios que virtudes e cruzou, sen máis compañía que a da súa vontade, mares de tempestades. A historia do seu pobo é grande. Tamén a súa. Ben pode estar aí concentrada a historia da humanidade, como dicía Galeano, “desde que aquel tipo frotó dos piedras para calentarse con el primer fueguito“6.
1 Versos tirados de “Deitado frente ao mar”, poema de Celso Emilio Ferreiro incluído en Longa noite de pedra (1962)
2 Referencia ao poema de título “Irmaus”, de Celso Emilio, recollido tamén en Longa noite de pedra
3 Versos de “Irmaus”
4 Ibrahim Afellay, xogador do FC Barcelona, naceu en Holanda, mais non esquece as súas orixes. Tras conquistar a Champions League de 2011 co Barcelona, decidiu saltar ao campo coas cores da bandeira amazigh (bereber).
5 Versos tamén tirados do poema “Deitado frente ao mar” (ver nota 1).
6 Da súa obra Días y noches de amor y de guerra, publicada en 1978.
___
Salman pasou unhas semanas na súa terra. Agora cursa, con éxito, o segundo ano do ciclo. Prepárase para facer as prácticas. Ademais, ocupa parte do seu tempo libre nun clube de fútbol de barrio onde, nada máis velo adestrar, decidiron imprimir o seu nome nunha das camisetas.
