Luz Fandiño: “A crise é un xogo fascista”
Luz Fandiño naceu en 1931 no barrio compostelán de Sar. A súa infancia foi triste e ao tempo alegre naquela casiña pequena que compartía coa súa avoa, a súa nai e máis a súa irmá. A Luz, de nena, gustábanlle as festas e tamén lle gustaba a escola, malia ao pouco e irregularmente que asistiu a ela, gustáballe aprender mais non lle gustaban as monxas que creaban monstros, inventaban infernos e reprimían a lingua natural. Con só 21 anos, unha Luz case adolescente que non sabía nin o que quería nin polo que loitaba, emigrou á Arxentina. Botou doce anos no país suramericano, porén non se pode dicir que fixera as Américas. Foron anos de miserias e fondos sufrimentos, mais nos que adquiriu conciencia de país a través do Centro Galego de Bos Aires. No ano 1964, (re)emigrou a París. Alí afondou profundamente na cultura francesa e rapidamente aprendeu a falar en francés. Viviu intensamente o Maio do 68, seguindo a diario as protestas de estudantes, obreiros e mulleres. Desde que estivo en Francia tornou todos os anos a súa Galiza, até ficar de maneira definitiva no ano 1979. Hoxe, con 82 anos, Luz Fandiño, nacionalista confesa, é unha muller chea de vida, doce e revolucionaria.
Na posguerra, aquí en Compostela, vostede e a súa familia viviron tempos moi ruíns. Porén, malia a miseria sempre dixo que polo menos se tiñan unhas ás outras. Estaba a súa irmá, mais sobre todo estaban a súa nai e a súa avoa. Que hai delas na Luz de agora?
Todo.Elas foron dúas mulleres moi castigadas pola vida e moi revolucionarias, moito. Miña nai cantábame, nos tempos de Franco, o Himno Galego, cantábame a Internacional e cancións dos ácratas. Miña avoa nunca me ocultou nada. Incluso unha vez explicoume o que era a sífilis, tan sinxelamente que eu pensei que ela simplificara a cousa para explicarmo a min, pensei que non me dixera a verdade. Tiven a certeza de que o fixera con 33 anos lendo un libro de medicina. Lémbrome cando escoitábamos os avións pasar na escola, xa cando Galiza estaba tomada polos fascistas, as monxas metíannos nun cuarto escuro e dicíannos “esos son los rojos comunistas que se vienen a comer a los niños”. Un terror, iso era o que facían, puro terrorismo. Eu sabía que a miña nai non era precisamente franquista nin lle quería moito ao clero, así que cando saín da escola fun xunto dela e pregunteille se os rojos comunistas se comían a los niños. Ela arrepiou e preguntoume quen me dixera iso. Conteille que foran as monxas. Ela contestoume: “yo soy roja y comunista, ¿me viste comer algún niño?”. Non precisou máis explicación.
Como lembra a Compostela da súa infancia?
Era terror. Era fame. Era miseria. E aínda a pesar de todo eu nunca lle perdín o cariño a nosa terra.
No ano 1952 emigra á Arxentina, que razóns a levaron a deixar o país sendo tan nova?
A fame e o medo, tamén unha promesa que curmáns e tías de miña nai nos fixeran. Elas escribírannos unha carta explicando como con só tres meses que eu traballase no ano podería mandar cartos para aquí, pasar ben o inverno e levar a miña irmá para alá. Esa carta non se me esqueceu nunca. Na Arxentina, como ata os 25 as mulleres non eramos maiores de idade, as miñas curmáns tivéronme durante máis de cinco anos de escrava, así como soa. Tivéronme mal comida, maltratada, desprezada porque ao escoitar unha canción en galego eu derretíame. Eu escoitaba alí Radio Carve de Montevideo, unha emisora na que os domingo botaban un programa dunha hora no que falaban todo en galego. Para min esa hora era sagrada. Eu choraba, ría e mesmo cantaba. Daquela había palabras que eu non entendía en galego. Abrían a edición dicindo: “Bos días, galegos. Aquí Radio Carve de Montevideo para traervos verbas e cantigas”. Que eran verbas? Non o sabía. Pero a min aquilo mantíñame viva. Cando eu cantaba en galego, elas non querían que o fixese. Con elas aguantei desprezos, incluso me pegaron por lles dicir a verdade, díxenlle a unha das miñas curmás que era unha hipócrita, que elas me reclamaran con enganos, con aquela carta. Eu tiña a carta, pero clariña clariña de todo. E por chamarlle hipócrita deume unha hostia tal no nariz que empecei a botar sangue como unha billa. Elas estaban asustadas, eu era menor de idade e se me levaban ao hospital ou ben a metían na cadea ou ben tiña que pagar unha multa e demostrar onde tiña os cartos que eu ganaba. Elas puxéranme a traballar nun hotel, pero eu nunca souben canto eu ganei porque ao cabo do mes elas eran sempre as que ían cobrar. Eu non era dona dun pataco. A primeira noite de Bos Aires, se houbera un camiño de volta eu morrería no camiño, pero non quedaba un día máis alí.
Que recordos garda da viaxe en barco desde Galiza até Arxentina?
Penoso.Era un barco que ironicamente se chamaba o Santa Fe, era a fe que tiñamos de chegar porque aquel barco despois desa viaxe quedou para o despezamento. Se nos chega coller unha tempestade, non a conta ninguén. O barco tiña dúas adegas. Nunha delas eramos 550 mulleres e na outra 500 homes. Nós non podíamos ir ás zonas de segunda clase, pero os de segunda clase podían percorrer o barco enteiro. Eu fixen a viaxe mareadiña de todo, por iso estiven case toda a travesía, os dezaseis días, na enfermaría.
É na emigración arxentina cando se sente profundamente identificada con Rosalía de Castro?
Si,total. Eu ao comezo pensaba que Rosalía emigrara tamén para a America. Rosalía é insuperábel para min. Non é unha santiña chorona, eu iso si que non o soporto. Le A xustiza pola man, Castellanos de Castilla, A gaita gallega, non se pode xulgar sen lela. A min téñenme dito que son a segunda Rosalía, pero non hai nin segunda, nin terceira, nin cuarta Rosalía, porque para ser a segunda Rosalía tería que vivir naquela época, sufrir o que ela sufriu, verme desprezada como ela se viu. Críspame. Eu non son nin a sombra do que foi, e segue sendo, Rosalía.
Como foi a descuberta da Biblioteca do Centro Galego de Bos Aires? Que lle aportou?
Eu descubrina porque vira nun expositor, por fóra da biblioteca, un libro aberto de Cabanillas co poema Meu Carriño. Eu víame reflectida nese carro, eu transformeime nese carro. Foi ese golpe de dicir ti es isto. Até antes de tomar conciencia de galega, eu inchábame como un sapo cando me dicían se era galega porque non o parecía, porque non tiña acento. Decidín entrar na biblioteca para saber se vendían aquel libro, alí estaba aquel señor, o señor Ares. E eu fun, “buenas tardes”. “Boas tardes señorita”. “Es que yo…”, el falábame en galego pero eu tiña que demostrar que non era tan burra, que sabía falar en castelán. “Mire es que yo quería saber cuánto vale ese libro que tiene ahí de Cabanillas”. O señor Ares preguntoume se era galega, iso eu nunca o neguei nin co complexo. “De que parte de Galicia?”. “De Santiago de Compostela”. “A terra de Rosalía”, díxome. E eu contesteille “pues si”. “E vostede coñece a obra de Rosalía?”. “No, pero mi mamá me tiene hablado mucho de ella”. “Aquí non se vende pero mire, vostede é socia do Centro Galego?”. “Si soy”. Eu non apeaba porque era a cultura. O señor Ares dixo “pois vostede pode vir cando queira”. Eu pasara unha fame de ler terríbel. Eu non sabía estar nunha biblioteca, porque nunca entrara. Eu choraba, ria e falaba, até que un día o señor Ares, moi educado, díxome “mire señorita entendo que se emocione pero isto é unha biblioteca onde non se pode rir en alto, nin chorar en alto, nin falar porque impide aos outros concentrárense”.
Foi aquí onde descubre a poesía?
Si, aquí foi. Cando xa comezaba eu a ter confianza co señor Ares, un día confeseille o moito que me gustaría saber escribir en galego. “Escriba, filla”, contestoume. “Eu non sei escribir en galego”, díxenlle. “Non se preocupe, escriba e logo miramos se hai algún erro, collemos o mata-burros, o dicionario”. El correxiume todos os meus poemas.
Eu xa tiña claro que non era española, que tiña o meu idioma
E o nacionalismo? En que momento asume a identidade de Galiza como nación?
Eu tomei conciencia grazas ao señor Ares. Daquela estábase a facer en min unha revolta, eu xa tiña claro que non era española, que tiña o meu idioma. Foi como renacer. O señor Ares díxome esperta sen dicirmo nunca e así comezou a xurdir todo o que eu tiña.
Ten dito que a emigración aínda é a día de hoxe unha realidade ignorada, que dela aínda non se dixo todo o que se debería ter dito. Que cre que aínda non se dixo?
Non se contan os dramas. Eu estouche contando o meu fracaso, os meus fracasos rotundos, pero é que aquilo non conviña dicilo. Aprendín moito deses fracasos. A emigración é un drama terríbel. Eu vinme a min mesma soa, soa nunha praciña de Bos Aires sen saber en que lugar de Bos Aires eu estaba, soa coa miña maletiña atada cunha corda, con dous libriños e coas cartas da miña irmá e da miña avoa, chorando e buscando no xornal unha casa onde pedisen servizo.
Castelao dixo que os galegos non protestamos, emigramos. Pensa que é certo?
Si, desgraciadamente é así. Canta xente da miña idade hai nas manifestacións? Canta?
Que pensa da emigración á que se ven forzados milleiros de rapaces e rapazas actualmente?
A emigración da xuventude dóeme, dóeme moito. Dóeme porque a emigración non é turismo, que hai quen confunde. Incluso non meu tempo de emigrante, dicíanmo a min á cara mulleres que estaban traballando nunha casa e que dicían que non, que elas non estaban de emigrantes, que elas estaban de turistas. Claro, nós tíñamos o pasaporte turístico. Agora a xuventude vai porque os incitan co mesmo espellismo que antes. Pensan que alá é a marabilla, cando sobran en calquera lugar porque a crise non só é de aquí, a crise é un xogo fascista. Ademais, agora non veñen as divisas, quedan alá, enriquecen outras culturas. Coa emigración é como baixa o paro, así é como non hai tanta miseria. Agora bótannos a culpa a nós, ás vellas e aos vellos. Nós xa pagamos os nosos dereitos, a nosa educación, a que nunca nos deron, xa pagamos a sanidade. O que pretenden é que os vellos e a xuventude non entremos en contacto, que non evolucionemos.
Volvendo á súa propia experiencia, no ano 1963 decide volver emigrar desta vez a Francia. Que motivos a levan a deixar a Arxentina?
Daquela Arxentina tamén xa estaba caendo nunha crise bestial. Todos os días a moeda desvalorizábase un 50%. Aquilo foi un dos motivos. O outro era que eu non quería morrer fóra de Galiza. Eu o que quería era vivir e morrer na miña terra e en Francia estaba máis preto que na Arxentina.
Da viaxe en barco cara Francia hai unha anécdota moi bonita que ten que ver con Galiza. Cónteme como foi.
Cando dixeron que xa se vía Vigo, eu cría que debía morrer alí, naquel momento. Baixei do barco cunhas ganas tolas dunha cunca de caldo e non era simplemente que eu quixese comer unha cunca de caldo, senón que nesa cunha quería eu a miña vida. Collín un taxi porque estaba mareadiña totalmente, e díxenlle ao taxista se me podía levar a algún sitio onde se puidese comer caldo. O taxista, intelixentísimo, díxome “vostede é emigrante, verdade?”. E eu, “si”. “E logo de onde vén?”, preguntoume. “Da Arxentina”, díxenlle. “E logo botou moito tempo?”. “Doce anos, doce larguísimos anos”. Díxome que me ía levar a un sitio no que tiñan o mellor caldo de todo Vigo. Levoume, pero desgraciadamente non tiñan caldo. Eu xa non sabía que pedir, así que pedín unhas sardiñas asadas con cachelos. Eu alí tería querido morrer.
Xa en París, forma parte da Casa de Galicia. Eran os emigrados e emigradas galegas unha colectividade comprometida co país ou deu co País dos Ananos que Celso Emilio tamén atopara en Venezuela?
Certo, de moitos ananos na Arxentina e na Francia, pero tamén de moitos xigantes. O señor Ares foi para min o pai e o mestre que nunca tiven. En Francia estiven nos tres centros que había, sobre todo na Casa de Galicia. Cando cheguei alí falando en galego, foi un escándalo. Tiñan un odio cara ao galego impresionante
Unha vez pedíronme que para o día das Letras Galegas eu recitara algo de Rosalía. Eu elixín O Cravo porque era o que me parecía menos agresivo. O secretario, que non me tragaba, díxome que como pretendía recitar iso. “Pero que é o que ten este poema para que non se poida recitar cando están indo de Francia, Alemaña e Inglaterra a estudar e traducir a Rosalía?”, pregunteille. “Pois mira, xa que non nos imos pór de acordo, segundo vós que é o que hai que recitar de Rosalía?”, continuei. “Calquera”, dixo. E eu, “non, calquera non, porque este non vos serve”. Díxenlle “ti coñeces a obra de Rosalía?”. “Luz, eu teño as obras completas de Rosalía”. E eu volvinlle dicir “non che preguntei se as tiñas ou non, pregunteiche se as coñeces”. E digo “mirade, por favor, para a semana traédeme un de Rosalía que vós pensedes que é aceptábel para a Casa de Galicia. Á semana eu cheguei co meu libriño, desafiante, el veu co seu libro tamén, e pregunteille se xa viran o poema que eu tiña que recitar. “Calquera”, contestoume. Se eu crera en Deus, pensaría que aquí andivo a man suprema. Abre o libro e a Gaita Gallega, eu díxenlle se el coñecía ese poema e que de verdade que eu prefería ese que lle gustaba a el máis que o Cravo. Díxenlle que se o lera, seguramente tiña amnesia ou algo semellante e a continuación reciteille un cachiño: “Probe Galicia, non debes chamarte nunca española, que España de ti se olvida cando eres, ¡ai!, tan fermosa. Cal si na infamia naceras, torpe, de ti se avergonza, i a nai que un fillo despreza nai sin corazón se noma”. O tipo caeu na evidencia de que era un burro.
Se na Arxentina adquiriu conciencia de país, pódese dicir que en Francia adquiriu conciencia social?
Total, total porque todo aquilo foi para min unha escola incríbel. Eu non me perdía ningún debate na televisión. Incluso cando foran ao Olimpia a cantar os cantautores todos, entre eles Paco Ibáñez, eu fora tamén.
O aborto para min é unha decisión que ten que tomar a muller
Ten que ver o seu feminismo coas revoltas do Maio do 68 e coa cultura francesa?
Son feminista sobre todo desde que coñecín ao señor Ares. Neses tres anos eu tomei conciencia, aínda que eu xa tiña unha rama, non sei se se lle pode chamar feminista ou non, pero tíñaa. Eu era demasiado rebelde, incluso cando algunha rapaza me dicía porque non collía mozo, eu dicíalle “e neniña por que non mercas ti outros zapatos?”. Eu cando lles contestaba iso debían pensar que estaba tola. Eu dicíalles que para coller un mozo eu tiña que discutir con esa persoa para saber como pensaba, que cando estamos de carallada todos somos simpáticos. Eu non lle podía rir as estupideces a un home. Na casa non tivemos nunca un home que solucionara os problemas, eramos catro mulleres, e as catro tomábamos responsabilidade dos problemas. Esa independencia de miña nai e da miña avoa, a min marcoume. O feminismo xa o levaba dentro sen darme conta.
Que opina da reforma da lei do aborto?
É consecuencia da hipocresía dos que nos están mal-gobernando. O aborto para min é unha decisión que ten que tomar a muller, un dereito da muller. A a actual lei do aborto non obriga a ninguén a abortar, se non queres abortar, se queres ter cada ano un fillo, ninguén che vai dicir “oíches, que ti xa tes moitos fillos, tes que abortar”. Por outra banda, ningunha das que estamos na defensa do aborto cremos que o aborto sexa grato porque non o é, pero a situación ás veces non é a apropiada para criar unha criatura. O aborto é só cousa da muller. O aborto libre e gratuíto e boa atención para a nai, sexa nai ou non, para a muller.
Pensa que se acadou a igualdade entre os sexos?
Non, en absoluto, pero eu non podo condenar a todos os homes. O machismo tamén os afecta a eles, que hai cousas ás que se ven privados como ter a súa criatura no colo ou mesmo darlle un bico. Co machismo aos homes mesmo se lles priva de chorar. O machismo tamén afecta ao sexo, nesa crenza tan estendida de que un home ten que ser incansábel na cama, cando non o é. As mulleres somos máis potentes que os homes, é mentira que nós sexamos o sexo débil.
A esquerda nacionalista ten que reflexionar moito
A partir do 1964, aínda baixo o réxime franquista, vostede veu todos os veráns a Compostela. Daquela calquera movemento social era fortemente reprimido. Que opinión lle merece a represión que está a sufrir o movemento independentista galego?
Eu sigo firme. Eu canto máis nos queren someter máis me rebelo. Eu non estou con ningún, eu estou con todos. A min non me importa quen convoque unha manifestación. A dereita, que non ten ideoloxía senón só intereses, cando chegan as eleccións aínda que estean pelexando van xuntos. A min dáme igual que convoque a CIG, a CUT ou que convoque o Bloque. Eu estou con todos. A unidade fai a forza.
É precisa a unidade do nacionalismo?
Eu penso que teríamos que ser máis intelixentes con todas as forzas nacionalistas de esquerda. Hai que comer moita merda. As forzas nacionalistas temos diferenzas, claro que as temos, pero eu tamén teño moitas diferenzas comigo mesma. Temos cinco dedos na man, ningún é igual pero xúntanse para unha mesma acción. O meñique non é o gordo, nin o gordo é o meñique. Nunha casa ti podes ter diferenzas coa túa irmá, coa túa nai ou coa túa avoa, pero coidado, que ninguén chas toque por moi grandes que sexan as diferenzas. Para min a esquerda nacionalista aínda ten que reflexionar moito.
Que opinión lle merece a chamada Transición?
Aquí non houbo unha transición, é unha solemne mentira. Aquí o que houbo foi unha baixada de pantalóns da que Carrillo ten a culpa toda, agora até os de dereitas o adoran. Unha vez que veu Carrillo a Compostela, eu estaba na rúa Nova coa rapazada coa que conxenio tan ben, e díxenlle berrando “aí vén un fascista, que se baixou os pantalóns”. Os falanxistas ataron todo ben atado. Con esta Constitución, á que eu lle chamo prostitución, non se pode mudar nada. Aquí hai que facelo todo de novo.
Cal cres que é a actitude da sociedade galega no tocante á lingua?
Penso que aínda existen moitos prexuízos, a xente non é consciente de que o galego serve para calquera cousa. A sociedade galega arrastra moitos prexuízos coa lingua. Aínda así, eu son unha optimista, eu sei que antes ou despois imos triunfar. A min ándanme levando a colexios onde os mestres e as mestras están a educar en galego. A escola en galego é nosa. Logo dirán algúns e algunhas imbéciles “es que ahora quieren imponer el gallego”. Seguro que a esta xente nunca lles pegaron por falar en castelán na escola, a min e a tantas outras criaturas por falar galego si. A loita pode parecer que está perdida, pero non o está, non o está en absoluto. Temos que defender a nosa identidade, a nosa lingua. Eu veño de dúas mulleres que loitaron moito e que foron vítimas da mesma represión á que nos queren someter agora, aínda que agora sexan menos descarados disfrazados todos de demócratas. Eu, sinceramente, teño ilusión de que triunfaremos.
Luz, nunca se sentiu, como escribiu Rosalía, estranxeira na propia patria?
Si, claro que quixeron facerme sentir así. “Aí vén a americana”, cando regresei da Arxentina. “Aí vén a francesa”, despois. “Tan francesa coma vós”, dicíalles eu. Non, eu nunca o consentín de ningunha maneira. As que sentimos, as que nos sentimos nacionalistas, temos que defender o idioma e a identidade de calquera maneira. Temos un idioma precioso ao que non podemos renunciar. Chegará o día no que ningunha persoa se sinta avergoñada da súa orixe ou da súa lingua.
