Eloxio dos minijobs
“Oito horas para o traballo, oito horas para o ocio e oito horas para durmir”. Cando esta afirmación, que imaxino que soaría a música dos deuses a ouvidos de traballadores de épocas ben diversas -incluídos moitos da actual-, chegou a min; eu navigaba polos axitados mares da Educación Primaria. Era un rapaz con bos resultados académicos -quizais máis que bos, se deixamos a modestia a un lado-, pero sobre todo definiríame como un neno activo, cargado de inquedanzas e perfecto procrastinador; tres características que aínda conservo e que penso que me acompañarán até a fin dos meus días. Atopábase o meu eu primario, como viña dicindo, nunha aula calquera, cando a inxusta división do día en tres partes iguais me chegou presentada como a panacea, como un dos grandes avances da nosa sociedade, unha sorte derivada da Revolución Industrial e da organización científica do traballo e pola que os nosos antepasados traballadores tanto sangue derramaran. Debíamos estar agradecidos, xa que antes do noso tempo -horror, damas e cabaleiros-, semella que as cousas eran ben peores. Para as miñas orellas enceradas, aquilo, máis que a melodía chegada do Olimpo, soou como a Música do Inimigo, esa que en A perla de John Steinbeck poñía a Kino tenso e alerta ante o que podía ocorrer. Oito horas para o traballo parecíanme un auténtico exceso, sobre todo tendo en conta que durante as oito horas de ocio, xa de por si insuficientes, sería necesario cociñar, limpar e realizar outros labores, ordinarios ou extraordinarios; ademais do desprazamento casa-traballo e traballo-casa, ben sufrindo atascos nun utilitario, ben apretado en metro ou autobús. A actual primacía da televisión-lixo, unha das clases de ocio máis baixas, ten moito que ver con isto, xa que o seu consumo é pasivo e moi axeitado para o modo de vida que predomina baixo este sistema explotador. Con todo o que podería un home facer no seu tempo libre!
A miña alegría foi grande cando, moitos anos despois, un texto titulado Eloxio da ociosidade (1932) chegou ás miñas mans. Este pequeno ensaio de Bertrand Russell, destacado filósofo e matemático británico e premio Nobel de Literatura en 1950, conta, xa entre as primeiras liñas, cunha auténtica declaración de intencións:
«Quero dicir, con toda seriedade, que a fe nas virtudes do traballo está facendo moito dano no mundo moderno e que o camiño cara a felicidade e a prosperidade pasa por unha redución organizada de aquel».
BOOM. Eureka. Aleluia. Onde hai que asinar? Russell defende neste delicioso texto un sistema novo, que aproveitando as posibilidades tecnolóxicas do momento podería permitir que os homes reducisen a súa xornada laboral a unhas catro horas, acadando así “os artigos de primeira necesidade e as comodidades elementais”. “Se o asalariado ordinario traballase catro horas ao día”, afirma Russell”, “alcanzaría para todos e non habería paro”. A que lles soa isto? Polo menos a min, o tema veume á cabeza ao ler durante os últimos días novas informacións sobre os famosos minijobs, que a patronal acostuma a defender como bandeira da loita contra o desemprego e os sindicatos a criticar porque non se corresponden co que consideran “emprego de calidade”. Mais vaiamos por partes. Como vemos, Russell apóiase nos avances da tecnoloxía para promulgar a redución do traballo e o nacemento dunha clase ociosa xeral. Por esta liña vai Oscar Wilde na utopía que constrúe no seu recomendable ensaio -recomendabilísimo, que carallo- A alma do home baixo o socialismo (1891), onde tamén cuestiona a dignidade do traballo manual e nos deixa xoias coma esta, proba da súa exquisita prosa:
“Varrer unha praza enlamada durante oito horas ao día cando sopra o vento do leste é unha actividade repulsiva. Varrela con dignidade mental, moral ou física paréceme algo imposible. Varrela con alegría pareceríame sobrecolledor. O home fíxose para algo mellor que para remover a sucidade. Todo traballo dese tipo debera efectuarse con máquinas”.
Russell, igual que Wilde, apóiase nos avances da tecnoloxía para promulgar a redución do traballo e o nacemento dunha clase ociosa xeral
Esta idea de aproveitar as máquinas para que sirvan ao home e non compitan con el, como explica Wilde no seu texto, en contraposición aos impulsos destrutivos dos ludditas; é a que guiou tamén a Paul Lafargue, o xenro de Karl Marx, na súa obra máis soada, O dereito á preguiza (1880). Cómpre dicir que nela, os galegos temos un lugar de honra reservado xunto a auverneses, escoceses, pomerianos (que non pomerania) e chinos como exemplo de xentes adictas ao traballo. Mais antes de falar do xenro, falemos do sogro. En O Capital, Marx definira o traballo como un proceso no que “o home se enfronta como un poder natural coa materia da natureza”, e a medida que actúa e a transforma, “transforma a súa propia natureza, desenvolvendo as potencias que dormen nel e sometendo o xogo das súas forzas á súa propia disciplina”. Soa ben, non? O bo de Lafargue, en cambio, escolleu outra vía. Na citada obra, de prosa irónica e divertida e en moitos casos feble argumentación, enfróntase á tradicional defensa marxista do dereito ao traballo cunha innovadora proposta de revolución social. Considerando o traballo como unha imposición do capitalismo que leva á superprodución e á crise, Lafargue anima ao proletariado a voltar “aos seus instintos naturais”, a proclamar “os Dereitos á preguiza, mil e mil veces máis nobles e máis sagrados que os tísicos Dereitos do home”. O home non debería traballar “máis de tres horas diarias, folgazaneando e gozando o resto do día e da noite”, afirma Lafargue sen dubidar.
Lafargue enfróntase á tradicional defensa marxista do dereito ao traballo cunha innovadora proposta de revolución social
Pero as dúbidas asaltarán as mentes de moitos traballadores que, aínda que só sexa coa imaxinación, se acheguen ás meles da vida que promulga o filósofo francés. Pode ser todo isto real? Pode o home liberarse daquela máxima cristiá que reza: “Gañarás o pan coa suor da túa fronte”? Que vamos, polo visto Deus tiña ben claro que o traballo, máis que un regalo, é unha tortura, e non en van a palabra provén do vocablo latino tripalium (“tres paus”), instrumento co que se penaba durante a Roma tardía aos reos ou escravos sublevados; mentres que o termo xubilación é unha clara alusión ao xúbilo, á alegría de vivir. Pode o home, como dicíamos, cambiar o seu sino? Pois si, o home pode, e ademais pode seguindo un camiño ben doce: traballando menos e mellor.
Deus tiña ben claro que o traballo, máis que un regalo, é unha tortura
Nos últimos tempos estase a falar moito dos minijobs para combatir o paro que nos afoga, especialmente á xente nova. Por desgraza, o de mini vai principalmente no salario. Cobrar menos de 400 euros cotizando ben pouco á Seguridade Social e sen ningunhas garantías de futuro non lle pode permitir a ninguén, na nosa sociedade, sequera o acceso aos bens e servizos básicos, xa non falemos de emancipación nin de pagar o twitter, aínda que si se cumpriría a función de alterar as taxas de paro. Por outra banda, a proposta do FMI de reducir os salarios arredor dun 10% para crear emprego xa case semella un chorreo, coas dificultades que agora mesmo ten un traballador medio para chegar dignamente a fin de mes, e que se están a acentuar co progresivo recorte de dereitos sociais.
O que está claro é que mentres a brecha entre os máis ricos e os máis pobres siga medrando, as crises, polo menos para os máis, pervivirán; como ben explica o escritor Luisgé Martín neste artigo en El País no que, trazando unha liña semellante a esta, trata ben mellor ca min esta revolucionaria e preguiceira postura -podía telo dito antes, verdade?-. Nel, o autor tamén se achega á idea dunha renda básica universal (RBU), que teñen desenvolto autores como o sociólogo e economista estadounidense Jeremy Rifkin. En O fin do traballo (1995), Rifkin fala dunha situación de desemprego estrutural á que Estado e mercados non poden dar resposta e que se podería solucionar repartindo o emprego, redeseñando -reducindo- a xornada laboral e fomentando a economía social ou terceiro sector con medidas como a do ingreso anual garantido. Minijobs? Si, pero con xustiza. E de xustiza tamén é sinalar que a conclusións semellantes á da revolucionaria RBU, ademais de Rifkin, chegaron autores tan diversos como o citado Bertrand Russell; o tamén premio Nobel, pero neste caso da paz, Léon Burgeois; o psicoanalista e psicólogo alemán Erich Fromm; o sociólogo francés Loïc Wacquant, discípulo de Pierre Bourdieu; e incluso o economista da Escola Austríaca Friedrich Hayek, outro premio Nobel que se une á lista (moitas destas referencias podédelas atopar neste artigo de exhaustiva documentación).
Rifkin fala dunha situación de desemprego estrutural que se podería solucionar repartindo o emprego, redeseñando -reducindo- a xornada laboral e fomentando a economía social
A roda do sistema segue avanzando implacable, entre outros motivos, porque o ser humano quere traballar máis para cobrar máis e poder responder así a cada vez máis necesidades, moitas delas ficticias. Pero a felicidade non ten, necesariamente, que andar por estas corredoiras. Se cadra hai que dirixir a ollada cara a un reparto da riqueza máis xusto, incluída a riqueza intelectual que nos legaron os nosos antepasados, e cara un menor pero mellor consumo. Na Terra, como no Xabarín Club, cada día somos máis, e quizais o futuro non sexa sostible se non invertimos esta lóxica. Decrecemento? E porque non? O debate está servido, e penso que de xeito acertado nestes intres que para moitos, afortunados de vós, serán parte do período vacacional. Quen non ten marcado coa cor da desesperanza a data na que regresa ás clases ou ao traballo, ao tempo que se sinte afortunado por poder desfrutar dun privilexio tal?
Se cadra hai que dirixir a ollada cara a un reparto da riqueza máis xusto e cara un menor pero mellor consumo
“O dereito á preguiza, ao benestar común, conséguese vivindo de forma máis solidaria, non tendo máis, senón tendo mellor”, proclama o colega e amigo Daniel Burgui nun manifesto imprescindible, cun apartado titulado Reivindicacións que ben merecería ser colgado no corcho de tantas e tantas aulas de Educación Primaria, Secundaria e Terciaria. E en honor a el, que ademais de colega e amigo é inspiración e mestre, remato este artigo cunha marabillosa afirmación do ilustrado xermano Gotthold Ephraim Lessing, cita que inicia a comentada obra de Lafargue: “Sexamos preguiceiros en todas as cousas, excepto en amar e en beber, excepto en ser preguiceiros”.
