Fillas do deserto (I): Salka
Levaba o deserto gravado na mirada. Os seus cabelos ulían a henna e a súa pel mostraba o resultado dunha vida no Sáhara, vítima involuntaria dunha guerra iniciada moito antes do seu nacemento. Non obstante, o seu sorriso, entrañablemente desdentado, era completamente feliz, e facíanos sorrir a todos cantos o viamos.
O primeiro sorriso
Salka tiña seis anos o primeiro verán que chegou a Galicia como nena saharaui dentro do programa Vacacións en Paz. Foi a mediados de xullo de 2006, na madrugada: unha chamada á familia de acollida avisou de que a nena estaba en camiño. Estaba durmida cando a recolleron, “entón abriu os ollos e sorriu”, contáranos emocionada a nai de acollida. Case non traía pertenzas: a roupa que traía posta, uns colgantes como regalo para a familia,e unha carta. Na carta, escrita pola nai da nena, explicábase que Salka chegara a España cun “identificador” falso: o dunha prima uns anos maior que conseguira dúas destas tarxetas de identificación. Legalmente tiña un nome falso, unha idade falsa, unha dirección falsa… todo estaba cambiado. Daquela non sabían tódolos problemas que aquela simple tarxetiña traería.
Recordo o primeiro día que a coñecín. Entramos na casa e atopámola no sofá, xogando coas dúas fillas da familia. Mirounos, sorriuse e encolleuse, cunha mirada pilla. Aquela mirada de ollos grandes, negros, fermosos. Esa tarde o tempo estaba axitado: estábase preparando unha boa tormenta. E, de súpeto, comezou a chover, con esa forza que só teñen as tormentas de verán. Salka xirouse cara a ventá con curiosidade, e cando viu caer a auga, abriu os ollos sorprendida e botou a correr cara a porta de saída. Alcanzamos a collela cando xa xiraba o pomo da porta, e alí se quedou, mirando abraiada como caída a auga.
Aprendendo mutuamente
A este incidente seguíronlle outros moitos dos que aprendíamos algo novo. Salka soltábanos palabras en hassanía que repetíamos ata memorizar (Skifak? Levés, Hamfusa, Bucarracho, Haluf, Safina, Sucran), mentres que ela aprendía rapidamente castelán e comezaba a chapurrear galego.
Salka contábanos cousas da súa vida no Sáhara, do seu día a día, e nós, na medida das nosas posibilidades, imaxinabamos como sería. En moitas ocasións falounos da escola (“madrassa”), e non deixabamos de sorprendernos da tranquilidade coa que falaba dos castigos por non comportarse: golpes nas mans coa regra ou permanecer todo o día apoiados nos nocellos, sobre un caixón de area, eran os máis repetidos. Nós mirabámola indignados, pero ela encollíase de ombros e dicía “a mi sólo me castigaron una vez, con la regla: ¡pum, pum! Y si no le enseñas las manos, la profe te pegaba más”, narrándoo coma se fose o máis natural do mundo. ¿Cal pode ser o crime dun neno de seis anos para recibir tales castigos? ¿Non levar os deberes feitos?
Nos catro veráns que pasou aquí, foi superando medos e timideces: a piscina, que nun principio a aterraba, converteuse rapidamente nunha rutina diaria obrigatoria; e a primeira vez que viu porcos, comida prohibida pola súa relixión, estaba asustada e emocionada a partes iguais: “uuufff”, dixo engurrando o nariz con desagrado ao percibir o cheiro dos animais.
Unha das cousas máis sorprendentes que recordo da súa estadía en Galicia, foi a aparición dun irmán da súa nai que estaba vivindo en Castropol (Asturias), e que non dubidou en vir visitala en canto tivo coñecemento de que a súa sobriña estaba en España. El fora un deses rapaces que puideran quedarse a vivir coa súa familia de acollida, e levaba moitos anos sen pisar o Sáhara. Agora agardaba poder volver algún día, cando conseguira o pasaporte.
Ao remate do primeiro verán en Galicia, fomos a despedila ao autobús e, aínda sabendo que a veriamos en menos dun ano, as bágoas e os choros non deixaron de aparecer: aquela pequena saharaui cariñosa e traste fixérase un oco no corazón de todos os que a coñecéramos. Pero ela íase contenta. Íanos botar de menos, si, pero levaba case dous meses sen ver á súa familia e estaba desexando reencontrarse con eles e falarlles de todo o que fixera nese tempo.
Orixe e gustos
Salka vivía co seu pai, súa nai, un irmán pequeno e outro maior. Non cheguei a saber exactamente en que traballaba o home: pode que nin a nena o tivera claro (unha especie de funcionario, tal vez). A nai era mestra dos máis pequenos nunha das escolas dos campamentos. Os irmáns pequenos nunca saíran do Sáhara, pero o maior, Lessén, levaba varios anos viaxando a Córdoba co mesmo programa co que chegara Salka aquí. Vivían no campamento de refuxiados de Tindouf, en El Aaiun, (“¡El Aaiun, barrio 3!”, recitaba con retintín), un dos campamentos máis grandes de Alxeria. Non obstante, cando a familia de acollida de Salka visitou anos despois o campamento, contáronnos que era unha pequena aldea rodeada polos catro costados por nada máis que area e pequenas dunas que os nenos chamaban graciosamente “montañas”.
Os dous anos seguintes foron unha continuación do primeiro: máis hassanía, máis castelán, máis xogos e aprendizaxe mutuo. Falounos dos seus cantantes favoritos, e non tardamos e atopalos polo YouTube. O seu favorito: Alí Sedah, un David Bisbal do deserto. Outros que atopamos interesantes foron algúns cantautores de orixe saharaui que cantaban pola liberación do Sáhara. Ao longo deses veráns, tamén intentou en varias ocasións aprendernos a realizar o seu “aturuxo” particular, consistente en berrar mentres se move a lingua axilmente de dereita a esquerda; así como a cantar algunha canción en hassanía da que sólo sacabamos unha serie de tatexos que remataban con toses. Evidentemente, as gargalladas de Salka ante os nosos pobres intentos escoitábanse a kilómetros.
Unha das cousas polas que lle preguntaron de seguido foi pola falta dun dos incisivos dianteiros, alarmados porque, conforme pasaba o verán, o dente non daba sinais de medrar. Salka explicounos que llo arrincaran porque así, o dente definitivo medraría máis forte. Por sorte, parece que esta excentricidade non tivo maiores consecuencias, pois o dente definitivo terminou por saír sen problemas.
O día a día contigo
Mais non todo eran risas nas vacacións. O programa de Vacacións en Paz tiña varios fins: un era afastar aos cativos do calor abrasador do deserto no verán, e outro era levalos a tomar contacto con outras culturas, linguas e costumes. Así pois, mentres que polas tardes todo era troula, pola mañá tamén atopaban un oco para que a nena repasase algo de matemáticas, gramática, lectura, …
E como toda cativa, adoraba xogar: a bicicleta, as bonecas, o fútbol, o pilla-pilla, o escondite… Salka tampouco dubidaba en poñerse diante das cámaras, preparada para gravar unhas cantas escenas dunha simpática curtametraxe. Podía pasarse horas e horas vendo debuxos animados, e era capaz de ver de xeito incansable a aventura do pai de Nemo na busca do seu fillo. Os ollos agrandábanselle e o sorriso non tardaba en aparecer ante a mención da Nocilla (¡benditas merendas con Nocilla!), e disfrutaba das últimas horas da tarde no Malecón da vila, no que pasamos medio verán xogando, coñecéndonos, rindo… e aplacando os enfados.
Porque si, Salka era a nena máis cariñosa do mundo, ¡pero tamén tiña moi mal xenio! Era unha filla do deserto, cambiante, revoltosa e independente. Cando se enfadaba, adoitaba sentarse soa coa cariña cansa, e entón non había moito que facer: ou algunha das nenas da familia a ía convencer de que viñera xogar,ou agardabamos a que se lle pasase o enfado e que viñese polos seus propios medios. Dun xeito ou do outro, sempre remataba por volver, e a súa risa volvía encher o aire.
O adeus máis triste
Sería nese terceiro ano, cando chegaría unha noticia que nos entristecería a todos. Díxomo ela mesma, con xesto serio, máis propio dun adulto que dunha nena de nove anos. Dixo: “para el año siguiente no puedo volver. La tarjeta ya no funciona”. A nena á que pertencía a tarxeta coa que viaxaba Salka era varios anos maior ca ela, polo que, se ben permitiu que Salka viaxara uns cantos anos antes do normal, tamén a obrigaba a deixar de vir moito antes. Salka marchaba, e non a volveríamos a ver nunca máis. Nese momento, non me pareceu posible.
Antes de que nos dera tempo a decatarnos, o verán rematou, e Salka tiña que marchar. Facía sol, sempre facía sol o día que a iamos despedir, ese ano non ía ser distinto. O aparcamento no que agardaba o bus estaba cheo de outras familias de acollida que choraban pola marcha dos “seus” nenos. Recordo pensar que, tal vez, eu non tería que estar aí. Non podía entender o que sentían os demais, non tiña a ninguén en acollida, simplemente viña despedir a nena duns amigos. Pero o corazón encolléuseme cando me deu o derradeiro abrazo e o derradeiro bico, e me bisbou un “Adiós” baixiño, baixiño ao oído. Subiu ao bus e vimos que estaba chorando, non sorría como os outros anos, estaba tan triste coma nós e, cando nos quixemos dar conta, todos chorabamos por aquela filla do deserto de ollos grandes e sorriso traste que se ía.
O verán seguinte sentiuse distinto, incompleto, sen a presenza de Salka. Víñaseme á cabeza, e aínda se me vén, cada vez vía ás nenas da familia de acollida, cada vez que paseabamos polo Malecón, cada vez que o sol brillaba e o vento era cálido. Ese verán pasou, e tamén pasou un curso máis, e xa estabamos a punto de comezar o segundo verán sen ela, cando recibín unha chamada dunha das nenas da familia de acollida de Salka. “Acabamos de chegar con Salka. Está desexando vervos”. Coido que non tardamos nin un minuto en subir ao coche e poñer rumbo á súa casa.
Aproveitando cada intre
Baixamos do coche e alí estaba, na entrada da porta, medio agochada trala nai de acollida, mirándonos co seu sorriso de traste, pero xa non desdentado. Estaba máis alta, tiña o pelo máis largo e falaba moito mellor castelán. Pero seguía sendo ela, aquela nena que facía catro anos nos fascinara a todos. Logo de moitas chamadas e papeleo, a familia de acollida conseguira un permiso temporal para traela ese verán, mentres que se tramitaba unha tarxeta para ela. Aínda que esa tarxeta non garantía que Salka volvera á vila, nin tan sequera que volvera ao país.
Así que me tomei ese verán como unha última oportunidade para despedirnos. Tanto ela coma nós eramos máis maiores, e os xogos xa non eran os mesmos. Agora pasabamos máis tempo falando. Falamos moito do seu futuro. Contra todo pronóstico, Salka non aspiraba a saír do Sáhara, se non que se quería quedar alí, con seus pais, e seus irmáns, para axudar a coidar da familia, que nos últimos anos aumentara: Salka tiña dous irmáns máis. Tampouco quería marchar a Alxeria a estudar, como estaba facendo o seu irmán maior. De feito, o seu xenio saía a relucir cada vez que a intentabamos convencer de que era o mellor para ela. Interiormente, dicíame que eran as ideas dunha nena e que, cos anos, cun pouco de sorte, mudaría de opinión.
Tamén houbo tempo para os xogos e a diversión: ese ano, Salka organizou no xardín unha jaima na que preparamos o té seguindo a tradición saharaui. Vestímonos coa roupa tradicional saharaui (melfa incluída), e sentámonos todos arredor da tetera mentres Salka traballaba. Na cultura saharaui o té é unha bebida moi popular. Tómase varias veces ó día, e en tres rondas cada vez, polo que para tomalo correctamente, pódese tardar máis dunha hora. A primeira ronda é de té amargo (a vida), a segunda de té suave (a morte) e a terceira de té ben dulce (o amor).
E un ano máis, chegou o día de despedila. Non recordo demasiado dese día. Bágoas, apertas, bicos, bágoas, “Te vamos a extrañar mucho, mucho, mucho” “Y yo también…”, máis bágoas. Uns agochábano mellor ca outros, pero ese día todos choramos, unha vez máis, despediamos a aquel pequeno trasgo do que tanto aprendéramos. O bus marchou cargado de saharauis rumbo ao aeroporto. Algunhas familias seguíronos no coche ata alí, non recordo quen si e quen non. Recordo que eu non. Eu funme á casa, collín un anaco de pan, un bote de Nocilla do armario, e preparei a merenda pensando nela.
Despois do adeus
Non volvemos ver a Salka.
Conseguiron facerlle unha nova tarxeta, pero tiña un destino moi afastado de Galicia: Italia. Demasiado lonxe como para facer unha visita. Por sorte, vivimos na era das tecnoloxías, e ata os campos de refuxiados chegan a telefonía móbil e as cartas. Isto permítenos poder escoitar a súa voz, a súa risa de vez en cando, que nos conte, timidamente, o que está a facer. Contounos que non está estudando en Alxeria, porque agora pode cursar os mesmos estudos nos campos de refuxiados, e que sigue estudando castelán, que saca boas notas, que quere ser mestra, que a súa familia está ben, que quere que a vaiamos ver, que se acorda de todos nós,… Uns cantos pequenos detalles que nos enchen o corazón de alegría.
E si, parece que tamén chegan as cartas, aínda que “de estrangis”, agochadas baixo as chaquetas dos que visitan os campamentos. Cal sería a miña sorpresa ao recibir o día do meu aniversario unha carta na que puxera con letras imperfectas e tortas “Para María. De Salka”. Dentro, un debuxo meu con palabras soltas “Felic Cumple” “Casillas” “Real Midrid” (parece que xa tiña claro a que equipo apoiaba, ¿non?). Esa pequena mincha seguía acordándose de min, de nós, de todos. E era motivo suficiente para sorrir, e saltar, e chorar, coma sempre, de pena porque non estaba con nós. Porque non a volveríamos ver, pero seguía ben, seguía coa súa familia, atrapada no medio do deserto, pero feliz e co seu fermoso sorriso.
Sáhara libre
Coñecer a Salka foi unha das mellores experiencias da miña vida, se non a mellor. Foi un exercicio de comprensión e descubrimento de outras culturas que nos enriqueceu a todos. Salka non era unha nena como as demais. Si, gustáballe xogar e divertirse, pero tamén tiña unha madurez e intelixencia que ningunha nena de nove anos no Primeiro Mundo podía chegar a ter. Cando se poñía seria, cando nos falaba da vida nos campamentos, falábanos dende a perspectiva dunha nena, pero nos seus ollos aparecía o brillo adulto da experiencia, os seus ollos falaban de situacións e vivencias que ningunha nena de aquí podería sequera imaxinar.
Coñecela foi marabilloso, pero o motivo de que a puidera coñecer foi terrible. Non debemos esquecer a causa de que estes nenos viaxen ata aquí nos veráns: veñen escapando do calor insoportable dos veráns no deserto de Alxeria, lugar no que se ven obrigados a vivir debido a un conflito iniciado fai case corenta anos.
A denominada Marcha Verde foi unha revolución iniciada por Marrocos en outubro do 1975 para invadir o Sáhara español. Con Franco agonizando, os movementos do agora Rei Xoan Carlos I foron lentos e inseguros, e remataron coa invasión dos marroquís e os mauritanos e a expulsión dos saharauis que fuxiron a Alxeria, onde se lles cedeu unha zona de deserto para que instalaran as súas jaimas.
O pobo saharaui foi vítima involuntaria do enfrontamento entre marroquís e españois polo dominio dun territorio que ambos reclaman como propio e que non lles pertence a ningún dos dous. Quedaron atrapados no medio dun conflito tan vello que hoxe xa ninguén sabe o que lle pertence a quen. O Sáhara non é español, tampouco é marroquí. O Sáhara é dos saharauis, do pobo que o habitou durante séculos. Os saharauis levan décadas pedindo a liberación dos seus fogares, pero mentres os demais países non abramos os ollos a esta situación, pouco poderá facer un pobo oprimido, minguado e recluído. O goberno de España ten que admitir e arranxar os seus erros, as Nacións Unidas non poden seguir aprazando o asunto e Marrocos non pode seguir agochando as súas accións.
Por Salka, ese pequeno raio de sol, polos seus irmáns e os seus pais, por tódolos saharauis, o mundo enteiro debe facerse oír, para pedir todos xuntos un Sáhara Libre.
