Un vello lobo de mar; pesca en Galicia e tempos pasados
Manuel no seu barco
Manuel Placer, de 82 anos, é un mariñeiro dos da vella escola. Nada ten que envidiarlle ás fazañas do pescador de El viejo y el mar de Hemingway. Este home, como outros moitos en Galicia en épocas pasadas, estivo moitos anos exposto aos desexos das ondas do mar e aos caprichos da natureza marítima, e despois de tantos anos,fala coa soltura e facilidade dos que lembran os detalles do pasado con fervor e tristeza, cunha mestura de pesar por todo o vivido e de ledicia por poder contalo. Xa retirado das súas actividades mariñeiras, actualmente fai maquetas de barcos e leva a cabo exposicións por todo o noroeste galego. Na súa conta xa van máis de 250 barcos feitos. Foi entrevistado por outros medios como La Voz de Galicia, pero non deste xeito. Nunha charla de corenta e cinco minutos percorremos oitenta anos de vida en Galicia, e máis concretamente, no mar.
Fálame un pouco de ti e da túa familia.
Nacín en Pontedeume o primeiro de Xaneiro de 1930. Éramos 8 irmáns e máis os meus pais, unha familia pobre e mariñeira, obrigada a ir ao mar polas circunstancias da vida. A pesca xa me ven desde o meu avó e o meu pai, con el comecei a traballar no mar aos 9 anos.
Comezaches aos 9 anos, supoño que entón non tiveches moito tempo para adicarte aos estudos, non ?
Estiven moi pouco tempo na escola. Aos 6 anos a miña nai levoume ao colexio e alí coñecín a un profesor que me tratou coma se fose o seu fillo. Lembro que me mandou debuxar un barco e un coche, e non tiven problema co barco, pero nunca vira un coche. Aos poucos días de clase desapareceu, o Movimiento Nacional pasouno polo fusil, daquela estaba comezando toda a persecución dos sospeitosos do que fora. Logo chegaron outros profesores, e por riba de que só mallaban en nós, mandábannos levarlles comida da nosa casa porque eran uns mortos de fame. Nunca soportei o abuso ás persoas, nin de neno nin agora, e por riba non tiña comida nin para min, aínda máis como para darlle a eles. Entón marchei da escola ao pouco tempo e tiven que meterme xa na pesca.
Aos poucos días de clase desapareceu, o Movimiento Nacional pasouno polo fusil
Como comezou a túa Odisea no mar? Por que fuches ao mar?
(Sorpréndese pola pregunta e fai memoria) É que era iso ou pasar aínda máis fame, había que sacar algo de todo o que tiñamos, fose no mar ou na terra. Comecei aos 9 anos. O meu pai levábanos a min e mais dous irmáns no seu bote de remos. Eramos moi pequenos e para poder chegar a levar un remo tíñamos que suxeitalo entre os tres mentres o meu pai levaba o outro. Nós axudabamoslle no que podiamos mentres nos ensinaba cousas da pesca e do mar. Despois, con 11 anos xa tiven a libreta de navegación, podía navegar en calquera barco, estranxeiro ou español.
Sempre traballabades en pequenas embarcacións?
Daquela non tiñamos barcos con motores nin os cartos para compralos. Toda a pesca facíase en botes de remos con redes de arrastre, o chamado bou (rede levada entre dous barcos que atrapa aos peixes segundo avanza).
Como eran as xornadas nestes barcos?
En verán saímos sobre as 7 da tarde, sen cena nin pan nin nada, e voltábamos polas mañáns feitos po, máis dunha vez sen nada. Era esgotador levar esa rutina durante meses.
Estando tantas horas no mar, os que vos esperaban na casa non temían pola vosa vida?
Era o que había e había que asumilo. Se viviran con medo, non terían vivido realmente, era algo que había que afrontar tódolos días. No mar non tiñamos horarios, sabíamos cando iamos pero non cando volvíamos.
Co que sacábades da pesca, chegábavos para vivir?
(Sorprendido) Pero que coño ía chegar home? Era unha pura miseria, o único que mataba o fame era o tabaco, por que ía empezar eu a fumar senón? Tiña que ir pedindo polas rúas e polas casas pan coma un pobre que era. Cheguei a andar moitos kilómetros por trocar un cartón de tabaco por unhas poucas patacas porque senón non comíamos nada. Co que gañábamos non tiñamos para nada. Ao chegar a casa había sempre o mesmo, unha sopa que levaba verdura e pescado do malo, porque o bo había que vendelo para sacar algo. De pequeno e non tan pequeno teño chorado moito por fame.
E a muller que papel tiña en todo isto?
A súa muller traballando por terra
As mulleres adoitaban ir máis por terra, durante as temporadas do marisco chegaba a haber as 300 mulleres a buscar berberecho e ameixas, do cal xa non queda nada de nada por culpa de todos. Non era habitual ver ás mulleres nos barcos, pero tampouco é que non as houbese; se había fame e había que pescar, ían.
Algo característico do mundo da pesca sempre foron as confrarías. Tiveches contacto con elas?
A miña experiencia nas confrarías fíxome ver cousas que non me gustaron nadiña. Alí había cartos para todo menos para o que tiña que habelo. Había moito mal emprego do diñeiro, e algo que vin é que a xente en xeral non se queixa polas inxustizas que viven, non din nada, torcen e bico e calan cando poderían facer moito máis. Poderíase dicir que ese conxunto de persoas forman o que eu chamo o Pontedeume Conformista, Destructor e Egoísta. O de conformista xa dixen por que é, o de destructor, porque contribuiron á destrucción de todo medio para a pesca co seu silencio e o de egoísta porque mentres non lles toquen directamente o seu, non din nada.
E isto pasaba tamén entre os pescadores? É dicir, como era a relación entre vós ?
Entre nós axudábamos no que podíamos, había moita envexa porque uns pescaban máis que outros, pero a relación era boa, se non mal iríamos daquela. Eu en concreto cheguei a ser o patrón dunha barca na que iamos catro persoas e tiñamos moi boa relación, o problema era o da culpabilidade e a preocupación.
Preocupación e culpabilidade? Pódesme explicar iso?
Eu tiña a responsabilidade de dirixir a barca a augas nas que houbese peixe, de min dependían as familias das outras persoas e a miña, unha responsabilidade incrible. Non durmía nin de noite nin de día pensando en onde podería levalos a pescar para conseguir algo. Por sorte conseguino a maioría das veces, cun gran esforzo.
Antes dixeches que o Movimiento Nacional estivo presente dende que ti eras pequeno. Como era a relación dos seus participantes cos pescadores?
Tiñamos unha relación bastante mala coas autoridades, ás veces porque empregabamos unha rede que non lles gustaba ainda non sei por que, e as outras porque extorsionábannos e abusaban de nós cando lles petaba. Antes de marchar ao mar a Garda Civil diciannos que lles trouxéramos de comer, como se nos pedisen un favor e se non lles traías o que che pedían as veces podías levar unha boa malleira. Había abuso onde e cando lles viñese en gana, polo que habia que evitalos sempre que se puidese. Meu pai e mais os meus irmáns, cando subíamos do porto cara a vila, íamos por rúas escuras con ruelas, e para saber por onde andaban, o meu pai mandábanos cantar unha canción para esquivalos: ”Un español, allá en tierras africanas,va a defender su patria, al fuerte grito de… Viva España!” Entón eles respondían como tolos con outro ”Viva España!” e xa sabiamos por onde non tiñamos que ir.
”Un español, allá en tierras africanas, va a defender su patria, al fuerte grito de… Viva España!”
Díxose que o clima en Galicia cambio moito no último século e iso repercutiu na pesca, notaches ese cambio?
Nesta zona noroeste de Galicia e en concreto na miña vila, Pontedeume, antes nevaba tódolos anos. Isto cambiou dende que apareceu a central eléctrica de As Pontes, agora estamos envenenados, entre As Pontes e Meirama estamos nun círculo de contaminación que cambiou todo. No mar isto notouse, e non digamos xa no río Eume.
Que lle pasa ao río Eume?
Arredor do río Eume hai industria eléctrica que contamina a auga. Eu sempre digo que estamos bebendo os mexos de os de As Pontes. Compuxen algo así coma un refrán para facerlle honor a isto do que falo (sorrí) : ”O Eume nace na serra do Xistral, chega As Pontes transparente como o cristal ,ali é maltratado, cheo de merda e contaminado, logo ven saltando e correndo polos montes de Caaveiro, chega a Pontedeume sen vida, un río que foi de troita, salmón, berberecho e mexilón, hoxe é unha cloaca de contaminación” Este río abastecía a toda a ría de Ares, de ahí saían das mellores ameixas de Galicia, e todo iso perdéuse, morreu.
Pregunta de refrán. Cres que ao mar é mellor terlle un pouco de medo por precaución ou terlle simplemente respeto?
O que lle teña medo ao mar mellor que non vaia, porque dende logo vaino pasar moi mal. Para ir ao mar e contalo despois hai que terlle moito respeto, levar as cousas con intelixencia e evitar sempre as torpezas, que poden costarche a vida. Hai que saber de todo, como afectan as luas, a posición do sol, as estrelas ,o clima, matemáticas, orientación, xeografía galega, e sobre todo hai que saber onde se está. Non é o mesmo estar no mar costeiro que no mar bravo, un mar que non respecta a ninguén e que repentinamente bótaseche encima e tírache da barca ou mesmo rompe con ela. Non fai distincións.
Manuel manexando os aparellos á esquerda
Supoño que aprenderías moito no mar en todos eses anos, non?
Unha vida enteira no mar, e aprendín a ser mariñeiro, nada máis. Moito do que aprendín é herdanza do que foron deixando os nosos antergos, un saber que foi de xeración en xeración e que por desgraza xa está perdido. Ninguén sabe xa como funcionan as correntes do mar, como se comportan os peixes, as lúas, os ventos, as estrelas. O que si que aprendín é que non somos mellores ca os animais, como todo o mundo cre, incluso son eles máis listos ca nós! Antes tiñas que controlar e ter en conta todo iso. É unha das cousas que se está perdendo nas xeracións, a memoria, e con elo parte do noso pasado.
Como mariñeiro que viviu moitos cambios, cres que se lle perdeu o respeto ao mar?
Non é que se lle perdese o respeto ao mar, e que máis ben perdéuselle o respeto a todo. Por exemplo, antes non había patrullas de vixiancia para evitar a pesca furtiva porque non facía falla, nós mesmos vixiabamos. Sabíamos que o mar tamén ten que descansar e que se lle pedías todo o rato, acababa por quedar só con lama e fango.
Que opina un pescador de 82 anos de iso de que a xente nova cada vez está mellor preparada?
O pensar é distinto, cambiou moito todo dende aquela, non sei se é máis intelixente agora ou non. A xente de antes foi a que fixo a Catedral de Santiago sen moita ferramenta, a de agora é a que vai ao reves, canto máis ferramenta teñen máis destruen. Por exemplo, agora a mocidade dende logo debería evitar o botellón e as drogas, o último gran descubremento para algúns dende hai anos. Se non o fan pode pasar como en Pontedeume e outras vilas pesqueiras, que de ser terras de pesca pasaron a ser terras de botellón.
Poderías darnos algún consello de vello lobo de mar ?
Ir sempre coa verdade por diante, porque coa mentira non vas a ningún lado, pero coa verdade irás a onde queiras. Hai que queixarse cando non se está conforme con algo, e cando algo é inxusto, hai que dicilo! Non hai que torcer o bico, calar e boca e mirar para o outro lado.
Se tiveses podido escoller nun pasado, traballarías noutra cousa que non fose o mar?
Gustaríame moito ter podido estudiar. Temos que inculcarlle aos nenos a sorte que supón poder pasar a infancia lendo en lugar de traballando. Pero non había outra cousa que facer! Ou ao mar ou á terra, e se co que faciamos na terra non chegaba, que non chegaba, tíñamos que ir ao mar. O mar é o último sitio ao que un quere ir a traballar, é perigoso e esgotador. Algúns dos momentos máis difíciles da vida paseinos alí.
O mar é o último sitio ao que un quere ir a traballar, é perigoso e esgotador
Importaríache falarme dalgún?
Unha vez que tiven que escoller entre un camiño curto pero un pouco perigoso do que me falaran, ou outro moi longo e seguro, e como non o coñecía pois dirixin o barco ao camiño curto. Cometín un erro. Durante case unha hora estiven manexando o barco como puiden, sen ver, porque había moitísimo mar de fondo e estábamos cheos de espuma ata arriba. Pasamos moito medo, podíamos chocar contra unha rocha ou volcar e mesmo non nos enteraríamos ata que tese sido moi tarde.
O outro momento que lembro foi peor. Un día fumos ata Prior, un sitio no que o mar peta moi forte. Alí estivemos un rato preto da costa lanzando as redes. Acercámonos á orilla da praia cun bote de remos e comezaron os problemas. O mar de fondo era moi forte e o bote tremía e movíase coas ondas do mar, e tras unha embestida da auga, caimos todos pola borda. O grave foi que un dos que ía connosco non sabía nadar, pero chegamos ata a praia como puidemos, Logo, unha vez en terra, collimos o bote outra vez pese a que ao non sabía nadar non quería de ningunha maneira. Montamos no bote outra vez e remamos ata o outro barco que nos esperaba máis adentro no mar. Outra vez comezaron os problemas.
O mar volvía a batir con forza e o bote facía o mesmo que antes, e nun golpe de vento e auga caiamos pola borda outra vez. Finalmente chegamos ao barco que nos esperaba , e no camiño de volta a casa eu ía conducindoo. Eu estaba cansadísimo de tantos palos que nos dera o mar ese día, e mentres dirixía o barco a motor, comecei a non poder co meu corpo, os ollos pechábanseme. Por uns segundos quedei dormido de pé dirixindo o barco, espertei de súpeto e leveime un susto ao ver que estabamos moi preto das columnas de pedra que suxeitan a ponte de ferro. Non morremos de milagro. Aínda non sei como sigo aqui despois de todo o que pasei.
Rematada a conversa con Manuel, inevitablemente véñenseme á mente uns pensamentos.
Que foi deste mundo? Onde nadan agora todos estes lobos de mar? Hai lagoas nas lembranzas, pero non valen para mergullarse nelas. Todo quedou reducido á nada, ao libro de Historia que non vende, ás anécdotas dos avós, ás historias de domingo que saen na TVG. Unha parte de nós mesmos e de Galicia afundiuse có paso do tempo .
E despois de todo isto, o que máis me enche de orgullo, é que este mariñeiro é o meu avó. Pero podería ser o de calquera de nós, unha historia máis da memoria colectiva dunha Galicia pobre que durante moitos anos non tivo máis que fillos aos que non podía alimentar.
Creo absolutamente en que temos un tesouro, e máis en Galicia que noutros sitios: as persoas maiores e as súas vidas.
